Przewodnicy po Gdańsku 2013 - 2020

http://gis.gdansk.pl/wp-content/uploads/mapy/gdamorf/jednmorf/jednostk/TABELA.HTM

Plac Zebrań Ludowych – kiedyś mieścił się tu Krikoland, park rozrywki dla najmłodszych, w czasie EURO 2012 – strefa kibica, teraz odbywają się tu latem koncerty, zimą stoi tu kryte lodowisko.

Pod lasem cmentarz garnizonowy istnieje od 1947 roku.

Góra Gradowa – najlepszy punkt widokowy z piękną panoramą historycznego Gdańska. 46 mnmp. Projektantem bastionu Jan Strakowski. Początki powstawania: 1655. Krzyż Milenijny na szczycie od 2000 roku.

Kościół Bożego Ciała, to obecnie parafia Polskokatolicka. We wnętrzu cenna drewniana ambona, powstała w wieku XVIII. Obok kościoła cmentarz nieistniejących cmentarzy (symboliczny), upamiętnia cmentarze różnych religii zniszczone po II wojnie światowej.

Po prawej budynek dworca PKP, oddany w 1973 roku oraz powiatowy urząd pracy (gmach dawnej podchorążówki), zbudowany pod koniec XIX w.

Po lewej budynek dworca PKS, powstały w 1901 roku.

Dalej po prawej Areszt śledczy „Kurkowa”, przeznaczony zarówno kobiet jak i mężczyzn. Więzienie powstało tu już w początku XIX w. W lipcu 1917 roku w areszcie na Kurkowej przebywał J. Piłsudzki. Podczas II wś więziono tu działaczy kaszubskich, członków ruchów oporu, wykonywano wyroki śmierci. tu stracono również Danutę Siedzikównę, „Inkę”, sanitariuszkę AK.

Na rogu Nowych Ogrodów Urząd stanu cywilnego i budynek BZWBK.

Węzeł Carla Groddecka (burmistrza Gdańska). Po prawej: budynek regionalnej dyrekcji lasów państwowych, powstał pod koniec XIX w. jako nowy szpital miejski, styl: neorenesans. 4-pasmowa Aleja Armii Krajowej zaprowadzi nas m.i. do największej dzielnicy Gdańska – Chełmu; na wprost: Biskupia Górka: siedziba biskupów kujawskich, widoczne jest Dawne Schronisko Młodzieżowe, tu kształciło się Hitlerjugend. Widoczny kościół (kiedyś menonicki, teraz zielonoświątkowców) zbudowany w 1818 roku.

Po prawej: budowa koleji metropolitalnej i przystanku Sródmieście.

Po lewej budynek Komenda Wojewódzka Policji, budynek powstał na początku XX w, nieuszkodzony przetrwał II wś, zaraz obok Kościół sw. Trójcy – późno gotycka świątynia, wzniesiona dla zakonu Franciszkanów, obok budynek dawnego Gimnazjum Akademickiego, w którym obecnie znajduje się Muzeum Narodowe.

Po lewej: opływ Motławy, dawna fosa. Widoczne bastiony (renesansowo-barokowy zespół fortyfikacji).

Jak nie ma nic ciekawego to warto opowiedzieć o kanale Radunii: dł. ok 13km, początek w Starej Radunii, uchodzi do Motławy. Wybudowany w XIVw przez Krzyżaków, cel: dostarczanie wody pitnej do zamku oraz napęd dla Wlk. Młyna, napełnianie fos. Nad nim: 27 mostów kołowych, 26 kładek pieszych.

Kościół św. Ignacego Loyoli to pojezuicki kościół parafialny. Powstał w 1755, natomiast z 1777 pochodzi wspaniała drewniana dzwonnica. Obok kościoła znajdowało się Kolegium jezuickie, w których kształcił się J. Wybicki. na tyłach: cmentarz św. Ignacego. budowla w stylu późno barokowym, halowa, 3-nawowa.

Kościół św. Jana Bosko: parafialny, wielokrotnie zniszczony i odbudowywany, posługę pełnią tu salezjanie. Neogotyk, wewnątrz ołtarz Wawrzyńca Sampa. Projekt kościoła Karl Schinkel.

Zabytkowa kuźnia podcieniowa, fachwerk. Jedyny taki zabytek zachowany na terenie Gdańska. Zbudowany 1801, ronowacja w 2012 roku. Obecnie w srodku pracownia artystyczna i kawiarnia.

Ostatnim punktem: Ratusz Oruński zdobiony płaskorzeźbami; neogotyk, początek XIXw.

 

 

Lwi Zamek

 

x kamienica przy ulicy Długiej 35

 

x nazwa: prawdopodobnie pochodzi od dwóch rzeźb przedstawiających lwy, znajdujących się na częściowo oryginalnym portalu głównym kamienicy, utrzymanym w stylu klasycystycznym

 

x lwy zostały umieszczone na portalu w latach 70. XIX w., wcześniej znajdowały się na przedprożu kamienicy, które zostało rozebrane w XIX wieku

 

x Zaprojektowana przez pochodzącego z Drezna Hansa Kramera

 

x Jak większość kamienic gdańskich i ta, na przestrzeni wieków, uległa przeobrażeniom, a nawet przebudowom, taka jaką znamy ją teraz, została wzniesiona w 1569 na miejscu gotyckiej kamienicy, bądź jak wskazują inne źródła krzyżackiej mennicy

 

x Od 1615 posesja należała do ławnika Heinricha Schwarzwalda, następnie do jego spadkobierców, na przestrzeni XVII wieku

 

x zamieszkujący kamienicę Schwartzwaldowie urządzali biesiady w gronie wybitnych uczonych i artystów

 

x w 1636 gościł tu, na specjalnie na swoją cześć wydanej uczcie, zaproszony przez Schwarzwaldów, polski i szwedzki król Władysław IV Waza.

 

x Kamienica utrzymana jest w stylu renesansowym z wpływami niderlandzkimi. Świadczą o tym m.in. umieszczone na fasadzie, w porządku spiętrzonym pilastry (parter – toskańskie, I piętro – jońskie, II-III piętro – korynckie).

x fryzy poszczególnych kondygnacji z belkowaniem, w którym na osi pilastrów są rzeźbione płyciny. Na osi fasady znajduje się już wspomniany portal; z dwiema (kanelowanymi) kolumnami ustawionymi na wysokich cokołach,

 

x Szczyt dekorowany pilastrami hermowymi, zwieńczony postacią Cerery.

 

x  Autorstwo rzeźbiarskiego wystroju kamienicy, jej ornamentyki, przypisuje się Frederikowi Vroomowi, artyście z Haarlem w północnej Holandii,

 

x nasz wzrok przyciąga ozdobny trójkątny szczyt z owalnym okienkiem ujętym w kartusz

x obserwujemy poziomy podział gzymsami, ciekawie wyglądają dwa rzygacze umieszczone wysoko pod szczytem

 

x W 2. połowie XIV i początku XV wieku posesja należała do rodziny rajcy Bartela Grossa, zamordowanego w 1411 roku przez Krzyżaków na gdańskim zamku.

 

x We wnętrzu (W przyziemiu) znajdowała się jedna z najwspanialszych sieni gdańskich, uwieczniona     na XIX-wiecznej rycinie Johanna Carla Schulza oraz zdjęciach archiwalnych; była wspaniale wyposażona wewnątrz. Ściany ogniowe sieni artykułowane były półkolistymi łukami wspartymi na rzeźbionych konsolach. Ściana arkadowa wspierała się na kanelowanych kolumnach, ustawionych na rzeźbionych podstawach. Fryz ozdabiały cztery płyciny z dekoracją rzeźbiarską przedstawiającą alegorie Gramatyki, Arytmetyki, Retoryki i Geometrii. Murowana klatka schodowa była przesklepiona.

 

x W XVIII i XIX wieku wlaścicielami kamienicy byli między innymi: Johann Heinrich Lehmann (1781–1795), kupiecka rodzina Broschke (1818–1829), rodzina Schwanów (1829), księgarz Friedrich Samuel Gerhard (1838–1853), kupiec Friedrich Baumann, rodzina Karau (1869–1945)

 

x Od XIX wieku przyziemie kamienicy pełniło funkcje usługowe, mieściła się tu np. księgarnia i restauracja, co doprowadziło do przekształcenia i usunięcia części wspaniałego wystroju.

 

 

x Kamienica zniszczona w 1945, w ramach działań wojennych; odbudowana w latach 1950–1953, (jako trójtraktowa) według projektu architekta Jerzego Bojarskiego,

 

 

x Fasadę zrekonstruowano według projektu architekta Wojciecha Zaleskiego w 1953 roku z użyciem fragmentów zabytkowej kamieniarki

 

x Funkcjonalnie połączona z kamienicą nr 36, a Zabudowy parceli nie odtworzono

 

x w roku 1984 stała się siedzibą Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. Obecnie w części użytkowana przez Rosyjski Ośrodek Nauki i Kultury; na wyższych kondygnacjach znajdują się prywatne mieszkania.

 

Cofnijmy się do wieku XV.

Bartłomiej (Bartholomäus) Gross – właściciel kamienicy, jaka tu stała, zanim powstał Lwi Zamek, był rajcą miejskim, zamordowanym wraz z dwoma towarzyszami przez Krzyżaków na zamku gdańskim w 1411 roku. Owo morderstwo wstrząsnęło Gdańskiem, a pogrzeb trzech przedstawicieli ratusza stał się milczącą manifestacją miasta.

A poszło – mówiąc prosto – o Grunwald.

Otóż po słynnej bitwie rozegranej na polach grunwaldzkich 15 lipca 1410 roku, Gdańsk zdecydował o przejściu „na stronę” króla polskiego i złożeniu mu przysięgi wierności. W tym celu, zgodnie z decyzją Rady Głównego Miasta, pod akurat oblegany przez Jagiełłę Malbork, udali się przedstawiciele Rady. Byli to burmistrzowie Konrad Leczkow, Arnold Hecht, oraz zięć Leczkowa, rajca Bartłomiej Gross.

W sierpniu tego samego roku, wysłannik królewski, Janusz z Tuliszkowa, odebrał w imieniu Jego Królewskiego Majestatu hołd Gdańska na Długim Targu. Niestety pokój polsko-krzyżacki, podpisany 1 lutego 1411 roku w Toruniu, nie włączył Gdańska do Korony Polskiej. Gdańsk pozostał we władaniu Krzyżaków. A ci, dość szybko zaczęli rozprawiać się z nielojalnymi poddanymi. Ogromny podatek nałożony na miasto i blokada portu nie wróżyły niczego dobrego. Rada Miasta szukała rozwiązania nieznośnej sytuacji. Nawiązano pertraktacje z komturem. Wkrótce też nadeszło od niego zaproszenie na rozmowy. Miały się odbyć podczas uczty na zamku, w – jak to się określa – pokojowej atmosferze. Parlamentarzystami miała być znana nam już trójka spod Malborka. Jak powiadają kroniki, w Wielki Poniedziałek 1411 roku weszli oni do zamku… Cały tydzień Gdańsk nadaremnie czekał na ich powrót. Powszechna była opinia o uwięzieniu, coraz częściej też szeptano o morderstwie. Nie za darmo przecież nazywano Krzyżaków „łotrami krzyżem znaczonymi”.

Wreszcie po tygodniu wydane zostały martwe i najwidoczniej torturowane ciała trzech Gdańszczan. Trudno opisać szok, jaki przeżyli mieszkańcy. Do tego doszedł strach tak przed zamkowymi, jak i ich zwolennikami w mieście. Donosicielstwo wszak nie jest wynalazkiem nowym.

Represje dotknęły przede wszystkim rodzinę Grossa. Posesję przy ulicy Długiej 35 musiała opuścić jego żona Anna z trójką dzieci. Po podwójnej stracie – ojca i męża, odebrano jej też cały majątek. Krzyżacy skonfiskowali jej wszystko, co posiadała i skazali na wygnanie. Nieśmiało przebąkiwano, że sama sobie była winna – bo obraziła komtura, oskarżając go głośno o morderstwo. Nie okazała pokory niezbędnej kobiecie w tamtych czasach. Mało tego, jak podaje Franciszek Mamuszka, Anna wykrzyczała komturowi swoje oskarżenie prosto w twarz. Miała ponoć powiedzieć: „Gdybym była mężem jakom jest kobietą, i z tobą komturze samowtór w polu stanęła, byłabym tą ręką pomściła na tobie ojca i małżonka […]. Ty Boże Wszechmocny, miejże zmiłowanie i ześlij karę przynależną na bezprawie tak wielkie”. Dziwiono się wielkoduszności komtura, że nie kazał jej utopić za takie zuchwalstwo. Komtur skazał ją „tylko” na wygnanie i orzekł przepadek całego mienia.

Pogrzeb zamordowanych w farze Głównego Miasta podobno odbył się w zupełnej ciszy, bez dzwonów. Na taką jedynie manifestację stać było zastraszony Gdańsk. Jeszcze kilkadziesiąt lat musiało miasto czekać na pozbycie się „łotrów krzyżem znaczonych”.

13. Gdańsk XIX w. –  charakterystyka okresu

14. Napoleońskie Wolne Miasto Gdańsk –  charakterystyka okresu (1807-15)

 

Ad. 13

Wiek XIX (1814-1920) – panowanie Prus w Gdańsku.

1814-24 – Gdańsk w prowincji Prusy Zachodnie (ze stolicą w Królewcu), i rejencji Gdańsk, od 1824 Pusy zachodnie i wschodnie łączą się ze sobą a od 1878 Prusy zachodnie mają swoją stolicę w Gdańsku.

Na czele prowincji stoi nadprezydent jako władza wykonawcza. Był też sejm (powstają 2 budynki: Budynek Sejmiku i Zarząd prowincji)

Gdansk był miastem garnizonowym (tzn. Stacjonowało tu wojsko). W 1901 roku buduje się dla dowódcy 17. Korpusu Armii Pruskiej nową siedzibę (Nowy Ratusz).

1908 – utworzono kąpielisko w Brzeźnie.

Wiek XIX związany jest z powiększaniem terytorium Gdańska (włączanie byłych wiosek i przedmieść jako dzielnice). W 1814 roku powierzchnia Gdańska wynosiła 599 ha, a w 1818 675 ha. Likwidacja Chełmu i Siedlec jako miast. Przyłączono też Wrzeszcz i Nowy Port.

Demografia:

1816 – 47 721 osób

1870 – 89 tys. Osób

1914 – 188 tys. Osób

1920 – 194 tys. Osób

54% to kobiety

narodowościowo: 95% Niemców, 3% Polaków, 2% Żydów, 0.5% pozostałych

wyznaniowo: 72% ewangelików, 24% katolicy, 20% żydzi, 1% pozostali

w 1817 roku wydano rozporządzenia dot. Administracji samorządowej: administratorem miejskim -> burmistrz; władzą ustawodawczą 30. Os. Rada miejska i zarząd (magistrat), władza wykonawcza na czele z nadburmistrzem wybieranym przez radę, kadencja 12-letnia, zatwierdzany przez króla, co 2 lata wymiana 1/3 członków (ograniczenia cenzusem majątkowym!)

gospodarka 1814-50:

–       stagnacja po wojnach napoleońskich

–       Gdańsk staje się po prostu jednym z wielu miast pruskich, wcale nie najważniejszym

–       Lata 20. Konflikt celny prusko-rosyjski -> ograniczenie handlu zbożem

–       Eksport: produkty rolne, leśne, odbiorcami: Anglia, Dania, Holandia, Francja, Norwegia

–       Import: towary luksusowe: kawa, herbata, tytoń, cukier, bawełna, węgiel kamienny

–       Żegluga: napęd żaglowy, statki drewniane, pod banderą pruską

–       Przemysł okrętowy: w 1827 roku Klavitten zakłada własną stocznię prywatną (tam gdzie teraz budowane jest muzeum II wś), buduje parowce bocznokołowe na Brabanku

–       1844 – królewskie zakłady budowy korwet – stocznia królewska (potem cesarska a jeszcze później Gdańska)

–       1890 – przemysłowiec z Elbląga Ferdynant Schihau, buduje 400 m od wałów miejskich (tereny stoczni pn.)

–       port na Motławie należał do Gdańska, w latach 60. Tworzenie i przedłużenie pobrzeża do baszty Łabędź

–       luty 1840 – Wisła Śmiała i jej kolejne ujście

–       1895 – otwarty przekop Wisły, budowa śluz w Przegalinie

 

II poł. XIX – rozwój gospodarczy:

–       zniesienie cła w cieśninach Sundzkich

–       nowe środki transportu – kolej!

–       Likwidacja pozostałości ustroju feudalnego, wolna konkurencja – liberalizm gospodarczy

–       Rozwój przemysłu przez maszynę parową

–       Kontrybujca od Francji (to co Gdańsk dostał idzie na stocznię i budowę karabinów na ul. Łąkowej), po wojnie 1870-1

–       1966 – pomnik jeńców wojennych austriackich z wojny Prusko-Austriackiej

–       rozwój ziemniaka i buraka cukrowego na skalę przemysłową

–       żegluga od lat 70.: pojawiają się statki parowe i stalowe -> Motława staje się zbyt wąska i płytka, sezon trwa cały rok z uwagi na niezależność napędu, powstają regularne połączenia -> konieczność rozbudowy portu: 1871-9 – nowy basen portowy w Nowym Porcie

–       1894 – latarnia morska

–       1901-04 – kanał cesarski (teraz kaszubski)

–       Gdańsk celem migracji ludzi ze wsi

–       Powstają zakłady przemysłowe: fabryki karabinów, wagonów, przetwórstwa płodów rolnych

–       1870 – połączenie drogą pn z Berlinem (w tym z Gdynią)

–       1867 – powstaje dworzec brama nizinna

–       1900 – dworzec gł.

–       1873 – tramwaje konne

–       1860 – omnibusy (wozy konne)

–       od 1896 – tramwaje elektryczne

–       od 1870 – koleje podmiejskie do Sopotu (po torach linii kolejowej)

–       1869 – urządzenia komunalne: budowa wodociągów, 1878 z Oliwy

–       1869-71 – kanalizacja z zachowaną przepompownią, ujęcie w Pręgowie

–       1853 i 1903 – 2 gazownie – oświetlenie ulic

–       1897-98 – elektrownia

–       1883 – pierwsze telefony z centralą na ulicy Szerokiej

–       koniec XIX (1870-73) rozbiórka przedproży

–       od 1874 – brukowanie ulic, kostka, płyty

–       1882 – ruch prawostronny

–       1853 – numeracja budynków prawa-lewa

–       do lat 70. Tramwaje na Długiej

 

Budynki:

1904-6 – kościół św. Franciszka

1905-6 – NBP

1912-14 – dyrekcja kolei

1903-5 – Budynek Policji

1904 – Areszt Śledczy Kurkowa

1881-82 – Victoriaschule

1904 – Politechnika

1900 – konradinum

Synagoga, Kolegiata św. Serca Pana Jezusa i inne.

 

 

Ad. 14

Już od marca 1807 roku Wojska Napoleońskie stacjonowały pod Tczewem (potem podeszły od Gdańsk). Na czele wojsk Napoleońsko-Polskich (Józef Bem brał udział!) stał Franciszek Józef Lefebvre. Na Gdańsk napierały siły Prusko-Rosyjskie, prowadzone przez Fryderyka Adolfa Kalkrenth-a.

Miejscem stacjonowania wojsk Napoleońskich było Ujeścisko/ Łostowice. Największe walki toczyly się o Westerplatte, Wisłoujście, Wyspę Spichrzów, Bp Górkę oraz Górę Gradową. 22 maja pada góra Gradowa, następuje koniec oblężenia oraz rokowania kapitulacyjne. 24 następuje honorowa kapitulacja: żołnierze zatrzymują swoje rzeczy osobiste, ale pozostawiają broń i zapasy. 27 maja o 9 rano Lefebvre wjeżdża do Gdańska razem z wojskami Polskimi. 1. i 2. Czerwca Napoleon odwiedza Gdańsk po raz pierwszy, rezyduje na Długich Ogrodach, nocuje też w dworze nr. 7 na Polankach oraz w karczmie na ul. Leczkowa. Gubernatorem zostaje Jan Rapp. Parada, mowy powitalne, rozmowy dotyczące warunków finansowych. Gdańsk ma zapłacić 20 mln Franków kontrybucji dla Napoleona. Napoleon sprzedaje Gdańskowi (za 0,5 mln Franków) statki, magazyny, place, budynki itp. Gdańsk został zniszczony podczas ataków: ponad 1100 budynków.

7 lipca 1807 – traktat 3 mocarstw Tylży (Napoleon i car Aleksander oraz król Pruski) ustalenia: z ziem 2. i 3. Zaboru Pruskiego utworzone Księstwo Warszawskie (1809 powiększenie o 3. Zabór Austriacki), zapewnienie miasta Gdańska o braku ceł i blokad przez króla Pruskiego i cara Aleksandra I, ale konieczność przestrzegania blokady kontynentalnej (nie możność handlu z Wielką Brytanią).

21 lipca 1807 – proklamacja WMG

22 lipca 1807 – Napoleon wydaje konstytucję Księstwa Warszawskiego

główną rolę w okresie Napoleońskiego WMG odgrywał gubernator, który posiadał nieograniczoną władzę, decydował o sprawach wojskowości;  senat Miasta składał się z 18 ludzi, odtąd nie było burmistrzów tylko prezydenci senatu; powrócono do Ławy (zasiadało 12 ławników), 3. Ordynek (najpierw było 108 przedstawicieli potem utworzono komisję, składającą się z najpierw 16, a potem 32 członków)

kodeks Napoleona obowiązywał od 1808: cmentarze poza miastem (to zostało po okresie Napoleońskim); święta państwowe: 21.07. – proklamacja niezależność Gdańska, urodziny, koronacja na cesarza, rocznica konstytucji 3. Maja

sprawy gospodarcze:

–       stagnacja gospodarcza,

–       eksploatacja finansowa

–       10 mln dla Napoleona za OBIETNICĘ podpisania konwencji gospodarczej Francja-Gdańsk

–       Napoleon przejmuje posiadłości króla Pruskiego i sprzedaje Gdańskowi

–       1806 – blokada kontynentalna (zakaz handlu z WB, a oni największym odbiorą)

–       ilość statków: w 1805 – 1194 statki, a w 1812 – 34 statki!!

–       Konieczność utworzenia garnizonu Francuskiego w Gdańsku

–       Giełda zbożowa: obroty w 1807 – 2mln Franków, w 1809 – 30 tys. Franków

–       Cło Pruskie na Wiśle (WMG odcięte od naturalnego zaplecza)

–       1812 – Inflacja – wzrost cen!

–       Utrzymywanie posiadłości gen. Rapp-a

Czerwiec 1812 – 2. Wizyta Napoleona w Gdańsku (tuż przed atakiem na Rosję), ocena stanu umocnień i garnizonu.

Po klęsce Napoleona w Rosji, wojska rosyjskie ciągnął, za Napoleonem do księstwa Warszawskiego.

22 stycznia do 29 listopada 1813 (z przerwą 10.06.-24.08 – bo brak oblężniczej artylerii) oblężenie Gdańska, zniszczone tereny Żuław (poszukiwania żywności na własną rękę przez żołnierzy, przypadki kanibalizmu).

Po zawieszeniu broni następuje II faza oblężenia, w październiku Rosjanie zdobywają Zaroślak, następuje początek ostrzału Gdańska. 31.10 i 1.11. ostrzał powoduje spalenie Wyspy Spichrzów – spalenie 132 spichlerzy. Gdańszczanie tracą nadzieję na pomoc. Zniszczenie klasztoru Dominikanów. Nie ma dokumentów wystąpień antynapoleońskich podczas trwania okresu WMG.

20 listopada 1813 – kapitulacja honorowa (pozostawienie artylerii, ale żołnierze „wychodzą z bagażami”; zakaz walki z Rosją przez rok (faktyczne opuszczenie Gdańska 2 stycznia 1814)

Klasztor Franciszkanów zamieniono na szpital.

Zniszczenia i straty:

–       1123 budynki mieszkalne, 112 domów, 200 spichlerzy, klasztor Dominikanski

–       100 osób zmarło śmiercią głodową, 60 od pocisków, ok. 6000 z powodu chorób

–       zginęło 15 tys. Żołnierzy Francuskich (wcześniej było 29 tys.)

 

Napoleon abdykuje w kwietniu 1814 roku.

Wrzesień 1814-15 – kongres Wiedeński („5. Rozbiór Polski”), 3. Maja 1815: likwidacja WMG, oddanie Gdańska oraz Wielkopolski Prusom przez Rosjan, w Krakowie utworzona RP Krakowska (pod 3 zaborami, ale na terenie zaboru Austriackiego), pozostałe ziemie przyznane Rosjanom.

W 1815 roku ucieka z Elby, ląduje w Marsylii.

marzec-czerwiec 1815 – marsz na Paryż, próba odzyskania władzy; 18.06.

16.06.1815 – bitwa pod Waterloo, kończy okres Napoleoński, Napoleon wysłny na wyspę św. Heleny