Często spoglądając na wspaniałą elewację i wnętrze Ratusza Głównego Miasta, zapominamy o istnieniu drugiego Ratusza, nazywanego Staromiejskim. Pełnił on podobną funkcję, co jego okazalszy odpowiednik w Głównym Mieście – był reprezentacją władzy miejskiej oraz majątku miasta. Bowiem od początków budownictwu ratuszowemu przyświecała jedna idea, a była nią reprezentacyjność. Z tego powodu w trakcie budowy nie szczędzono pieniędzy i wyobraźni podczas dekoracji i przebudowy wnętrz oraz elementów architektonicznych, w tym charakterystycznych wież oraz wykończeń. Także tutaj zasiadała Rada, do której należała władza wykonawcza i ustawodawcza, oraz Ława, rozsądzająca kwestie prawne. Ratusz skupiał ówczesne życie polityczne, gospodarcze, a także naukowe i towarzyskie tej części miasta.
Ratusz Staromiejski nie wyróżniał się wyglądem na tle innych Ratuszy budowanych w owym czasie: przypominał zamek, ale nie był niezdobytą fortecą. To prawda, że jego bryła była masywna, nie cofano się także przed wprowadzeniem do konstrukcji elementów z budownictwa militarnego, ale służyły one przede wszystkim dekoracji, a nie aktualnej obronie. Istotną rolę odgrywała wieża ratuszowa, którą budowano na wzór włoski i flandryjski. Najważniejsze jest jednak zakwalifikowanie Ratusza Staromiejskiego jako obiektu reprezentującego renesansową szkołę niderlandzką, czyli tak zwany manieryzm niderlandzki.
Budowanie ratuszy w Polsce przypadło na wiek XIV. W Europie ratusze budowano przede wszystkim w północnych Niemczech i we Włoszech – miastach na tyle rozwiniętych, by pojawiło się zapotrzebowanie na stawianie reprezentacyjnych budynków dla władz miejskich. Rozwijający się szybko Gdańsk, wraz z poszerzającą się administracją związaną z rozwojem handlu, szybko zaczął czerpać wzorce z największych centrów kulturowych Europy.
Najważniejsze fakty dotyczące Ratusza Staromiejskiego to przede wszystkim data jego powstania – jak podaje Jadwiga Habela, jest ona niepewna, ale zakończenie jego budowy musiało nastąpić przed końcem 14 listopada 1382 r. Nie istnieją również źródła, które zawierałyby informacje o pierwotnym wyglądzie Ratusza z pierwszych lat jego użytkowania. Podobnie jak stało się to z innymi zabytkami, w ciągu wieków budynek był wielokrotnie niszczony i odbudowywany. Pierwszy ratusz zbudowano za otrzymane od Krzyżaków pieniądze w wysokości 750 grzywien. Po 1455 roku poprzedni budynek zastąpiono nowym, przeniesionym z rozebranego Młodego Miasta. Kolejny budynek dotrwał tylko do 1587 roku, kiedy to rozpoczęto budowę ratusza w kształcie, który możemy podziwiać do dzisiaj. W 1595 roku zakończono prace nad ratuszem – kierował nimi Antoni van Obberghen.
Omawiając architekturę budynku, warto zwrócić uwagę na jego symetrię i osiowość – kondygnacje są symetryczne, jednak okna względem siebie przesunięte. Gmach powstał na planie nieregularnego kwadratu o bokach 24 m i 22 m, z dwukondygnacyjnymi piwnicami. Budynek pokryty jest dwoma czterospadowymi dachami. Uwagę zwraca para ośmiobocznych wieżyczek i ozdobny szczyt na fasadzie budynku. Na szczycie fasady możemy podziwiać figury Męstwa, Sprawiedliwości i Nadziei. Przez środek fryzu biegnie pas z herbami Polski, Gdańska i Prus Królewskich. Portal wejściowy, za którego twórcę uznaje się Willema van der Meera, odznacza się maszkaronami sąsiadującymi z aniołami trzymającymi symbole Męki Pańskiej. Płyciny nad oknami pierwszego piętra przedstawiają groteskowe maski, z wyjątkiem ostatniej, obok narożnej wieżyczki. Andrzej Januszajtis wysnuwa hipotezę jakoby twarz należąca do mężczyzny z brodą i wąsami, wpatrzonego w dal, była podobizną Antoniego van Obberghena. Pośrodku wspomnianych płycin znajduje się kartusz z datą rozpoczęcia budowy 1587. W renesansowej wieżyczce mieścił się niegdyś dzwon Rady i Dzwon Pokutny – sygnalizujący egzekucje. Na jednej ze ścian znajduje się także plakietka poświęcona Janowi Heweliuszowi, umieszczona tam w 1911 roku – w 300. rocznicę śmierci astronoma.
Warto wspomnieć, że ratusz reprezentuje styl zwany renesansem niderlandzkim, zwłaszcza w horyzontalnym belkowaniu elewacji dookoła budynku, zdobionych fryzami. Na sposób niderlandzki poradzono sobie także z monotonią kolorystyczną ścian, wykorzystując kolorowy piaskowiec. Uwagę zwraca przede wszystkim wysoka 8-boczna wieża o dwóch latarniach i trzech hełmach, będąca ważnym elementem panoramy Starego Miasta.
Tak jak w Ratuszu Głównym, znajdowały się tu Wielka i Mała Izba Rady, oraz Wielka i Mała Izba Ławy. Podkreśla się znaczenie istnienia Wielkiej Sali Mieszczańskiej, gdzie urządzano wszelkiego rodzaju uroczystości. Służyła ona także członkom Rady i Ławy podczas spotkań. W ratuszu znajdowała się również waga staromiejska i mieszkanie wagowego. Po nadaniu przywileju kazimierzowskim Rada Staromiejska podlegała Radzie Głównego Miasta w kwestiach prawno – politycznych. Jako ciekawostkę można podać fakt, iż w XVII wieku nieopodal Ratusza Staromiejskiego znajdowało się słynne obserwatorium Jana Heweliusza, członka Ławy, pierwszego rajcy Starego Miasta i właściciela browaru. Za zasługi dla miasta sto lat później, na zlecenie króla Stanisława Augusta, zainstalowano w Ratuszu Staromiejskim popiersie Heweliusza.
We wnętrzu zachował się XX-wieczny styl zwany historyzmem. Wiele elementów wystroju, w tym stolarka drzwi, reprezentuje różne style epokowe. Na największą uwagę zasługuje Wielka Sala, którą odrestaurowano według pierwotnego planu. Widać dużo zależności między dekoracją Ratusza Staromiejskiego a wystrojem Ratusza Głównego Miasta: wszelkie malowidła, z którymi stykamy się w środku, mają charakter alegoryczny, pojawiają się również obrazy nawiązujące do scen biblijnych. Znalazło się tu także miejsce na kominek autorstwa Laurentio Falsettiego. Niestety nie ma ani jednego mebla sprzed XIX wieku.
Ratusz Staromiejski jest siedzibą instytucji kultury od 1953 roku. Obecnie jego gospodarzem jest Nadbałtyckie Centrum Kultury. Na parterze – oprócz pomieszczeń biurowych – znajduje się Księgarnia PWN, a na dwóch poziomach piwnic działa restauracja oraz pub.
Bibliografia:
1. Friedrich J., Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII w., Gdańsk 1995.
2. Habela J., Ratusz Staromiejski w Gdańsku, Gdańsk 1975.
3. Januszajtis A., Gdańsk. Przewodnik, Olszanica 2008.