JAN SPEIMAN urodził się 20 listopada 1563 r. Wychowywał się początkowo w domu rodziców, a po śmierci ojca, głównie u dziadka – burmistrza. Uzyskał gruntowne wykształcenie. Studiował w Krakowie, Królewcu, Halle, Sienie, po czym wrócił do Gdańska. W grudniu 1592 r. wyruszył na wyprawę, tym razem morską, z flotyllą statków wiozących transport zboża dla dotkniętej nieurodzajem Italii. Wyprawa do Włoch przyniosła mu pieniądze, sławę i zaszczyty, z których największym była przyznana mu przez papieża 30 maja 1593 r. godność Rycerza Złotej Ostrogi. Speiman brał udział w jeszcze jednej wyprawie w 1593 roku, po czym wrócił do Gdańska. W 1596 wziął ślub z Judytą Bahrówną. Teść Szymon Bahr był faktorem królewskim i starostą berwałdzkim. Zaprzyjaźniona z nim rodzina Dembińskich dopuściła go do herbu Rawicz (Panna Na Niedźwiedziu). Dysponujący już znacznym majątkiem Speiman wżenił się w bogatą i wpływową rodzinę. W roku 1601 został ławnikiem, w 1606 – sędzią, w 1609 – rajcą, w 1612 – burmistrzem, w 1618 – królewskim burgrabią. Jako inspektor wałowy nadzorował budowę fortyfikacji i powstałej w latach 1601-1609 Wielkiej Zbrojowni. Do pełni sukcesu brakowało Speimanowi tylko świetnej siedziby rodu. W roku 1602 zmarł Paweł Ball, właściciel sąsiadującej z domem Ehlerów gotyckiej kamieniczki przy Długim Targu. Wtedy właśnie Speiman stał się właścicielem tego domu i zaczął się przymierzać do przebudowy.

Zwiedzanie Trójmiasta

Data rozpoczęcia budowy Złotej Kamieniczki – 1609, zbiega się z zakończeniem prac w Wielkiej Zbrojowni. Badania rozwarstwienia murów w piwnicy Speimana wykazały, że nie była to przebudowa gotyckiej kamieniczki Balla, tylko jej rozbiórka i wznoszenie nowego domu od fundamentów. Budowa w surowym stanie musiała być zakończona przed rokiem 1616, w którym Voigt zaczął pracę przy rzeźbach fasady. Twórcą fasady był Hans Voigt, pracujący pod kierunkiem Abrahama van den Blocka, który musiał być autorem projektu i wykonawcą niektórych rzeźb. Podawane są różne daty ukończenia prac przy kamieniczce – 1617, 1619, a nawet 1621. Kamieniczka zbudowana została w stylu renesansu włoskiego.

FIGURY ATTYKI :

Figura na szczycie miała w różnych okresach różne atrybuty, ale jeden z nich pozostał niezmienny: złota kula, na której wspiera uniesioną lewą stopę. Niezależnie od tego, co trzymała w rękach: wiosło (ster), róg obfitości czy różdżkę, pozwala to określić ją jako FORTUNĘ – boginię szczęścia i pomyślności.

OD LEWEJ STRONY :

1. Figura przedstawia młodą kobietę w obficie pofałdowanej sukni. Trzyma ona dwa atrybuty : węża owiniętego wokół prawej ręki i trzymane w lewej ręce lusterko. Oba atrybuty pozwalają zidentyfikować rzeźbę jako alegorię ROZTROPNOŚCI (PRUDENCJA).
2. Figura wyobraża wąsatego, łysiejącego mężczyznę. Atrybutem jest miecz uniesiony ukośnie do góry w odchylonej od ciała prawej ręce, w drugiej ręce trzyma wagę. Miecz i waga są typowymi atrybutami SPRAWIEDLIWOŚCI. Przeciwko takiej identyfikacji mogłaby przemawiać płeć, jednakże przyjmuje się, że jednak mamy tu do czynienia z nieco odbiegającą od stereotypu Sprawiedliwością (Justicja).
3. Figura najłatwiejsza do identyfikacji. Atrybuty: rapier, pancerz, tarcza i hełm z szyszakiem pozwalają ją uznać za personifikację cnót rycerskich: SIŁY lub MĘSTWA (Fortitudo).
4. Figura przedstawia młodą dziewczynę we wdzięcznej pozie, pozbawioną jednak atrybutów, chyba, że za taki uznamy przytrzymywaną prawą ręką część ubioru – rąbek sukni, ozdobny pas, pochwę miecz czy też łańcuch. Rzeźbę tą interpretuje się jako alegorię UMIARKOWANIA.

Zwiedzanie Gdańska

ELEMENTY BEZPOŚREDNIO POD FIGURAMI ATTYKI : w twarzach, wyrzeźbionych na środkowych postumentach pod ich stopami można by się dopatrywać matki Hansa Speimana – Anny Brandesówny i jego teściowej – Judyty Bahrowej. Męskie głowy na skrajnych postumentach przedstawiałyby ojca Speimana – Hilarego i teścia – Szymona Bahra.

Niewątpliwie alegoryczny sens mają górne części filarów pod galeryjką. Widnieją na niej wyrzeźbione głowy zwierząt. Od lewej : głowa wołu, często dawniej spotykanej rasy długorogiej. Drugi filar zdobi niewątpliwie głowa lwa, trzeci – psa o kłapiastych uszach, czwarty – baranka. W sztuce chrześcijańskiej wół symbolizuje cierpliwość i wytrwałość, lew – siłę i męstwo, ale także umiarkowanie, pies jest uosobieniem wierności, a baranek, związany jako symbol Chrystusa z wiarą i religią, może też oznaczać łagodność.
Przyglądając się jeszcze pozostałym elementom filarów najwyższej kondygnacji, na skrajnym lewym pod głową wołu widzimy wyrzeźbiony róg myśliwski, na kolejnym, pod lwem – otwartą księgę, pod psem – głowę ludzką (rodzaj maszkaronu), pod barankiem – głowę zwierzęcia, być może psa. Można je interpretować jako odpowiednie atrybuty : roztropności, sprawiedliwości, bohaterstwa i umiarkowania. Jednak, równie dobrze można by je identyfikować jako symbole sławy, mądrości, sprawiedliwościi wierności.

TREŚCI HISTORYCZNE
Rozpatrzymy treść POZIOMYCH fryzów między-kondygnacyjnych. W każdym z nich występują po cztery głowy wybitnych osobistości (na filarach), dzielące fryz na trzy pola z rzeźbionymi scenami. Wyjątek stanowi pole w środku fasady zawierające herby właścicieli. Razem mamy więc dwanaście podobizn władców i mężów stanu, osiem scen bohaterskich i jedno pole herbowe.

Omawianie zaczniemy od najwyższego pasa dekoracji rzeźbiarskiej – pod oknami III piętra, od lewej do prawej.

1. (głowa) SOLON – ok.640-558 pne: mąż stanu – prawodawca ateński. Zreformował ustrój, umorzył długi biedakom i utrwalił demokrację. Wzór mądrego przywódcy.

2. (scena) TEMISTOKLES – ok. 525-460 pne : wódz i polityk, twórca potęgi morskiej Aten, rozbudował fortyfikacje miasta i doprowadził do zwycięstwa nad Persami na morzu pod Salaminą (480) i na lądzie – pod Platejami (479). Scena przedstawia tę właśnie bitwę.

3. (głowa) MAREK ATYLIUSZ REGULUS : WZIĘTY DO NIEWOLI W CZASIE PIERWSZEJ WOJNY PUNICKIEJ (264-241 pne), został przez Kartagińczyków zwolniony na słowo, by namawiać Rzymian do zawarcia pokoju. Zamiast tego zachęcił ich do dalszej walki, po czym – mimo, że mógł zostać w Rzymie – wrócił do Kartaginy, na tortury i śmierć, bo uważał, że słowa, nawet danego wrogowi, trzeba dotrzymać. Był wzorem prawości i wierności ojczyźnie.

4. (scena) SKANDERBEG I HUNNIADES
– Jerzy Kastariota, zwany Skanderbegiem (ok.1403-1468), bohater narodowy Albanii, nawrócony muzułmanin, walczył z powodzeniem z Turkami, obronił niepodległość kraju. Scena przedstawia go na koniu (z lewej strony), ze wzniesionym mieczem.
– Jan Hunyadi (ok.1387-1456), wojewoda siedmiogrodzki, rządził Węgrami w imieniu Władysława Wareńczyka a po jego śmierci bronił kraju przeciw Turkom. Przedstawiony jest naprzeciw poprzedniego (po prawej stronie), również na koniu w podobnej pozie.
Między obydwoma jeźdźcami, w oddali, widać pierzchający półksiężyc tureckiej konnicy.

5. (głowa) SCYPION AFRYKAŃSKI (235-183 pne.) jako rzymski prokonsul przyczynił się do podboju Hiszpanii w czasie drugiej wojny punickiej (218-201) i pobił wodza Kartagińczyków Hannibala pod Zamą (202).

6. (scena) KAJUSZ MUCJUSZ SCEWOLA (koniec IVw pne.): młody Rzymianin, który w/g legendy zakradł się do obozu oblegających Rzym Etrusków, by zabić ich króla Porsennę, ale przez pomyłkę uśmiercił jednego z dowódców. Schwytany i zagrożony torturami, włożył prawą rękę w ogień, żeby pokazać, że nie boi się bólu. Pod wrażeniem męstwa Scewoli Porsenna uwolnił go i odstąpił od oblężenia.

7. (głowa) MAREK PORCJUSZ KATON STARSZY (234-149 pne.) znany z prawości i surowości, w czasie drugiej wojny punickiej każde przemówienie, niezależnie na jaki temat, kończył stwierdzeniem: „poza tym uważam, że Kartagina musi być zniszczona”.

Pod oknami II piętra (od lewej) :

8. (głowa) MAREK PORCJUSZ KATON MŁODSZY (95-46 pne.) rzymski mąż stanu, symbolizuje umiłowanie wolności.

9. (scena) BRUTUSOWIE
– LUCJUSZ JUNIUSZ BRUTUS (zm.508 pne.) był siostrzeńcem króla Tarkwiniusz Pysznego. Kiedy syn króla zgwałcił Rzymiankę Lukrecję, Brutus pokierował powstaniem, które obaliło Tarkwiniusza i wprowadziło republikę (509 pne.). Lewa część płaskorzeźby wyobraża wcześniejsze samobójstwo Lukrecji w obecności Brutusa, który przysięga, że ją pomści.
– prawa strona przedstawia MARKA JUNIUSZA BRUTUSA (ok.85-42 pne.), pupila Juliusza Cezara, w momencie gdy w roku 44, broniąc zagrożonej jak sądził demokracji, zadaje Cezarowi śmiertelny cios sztyletem.

10. (głowa) CESARZ OTTON I, zwany Wielkim (912-973), król Niemiec i Włoch, pierwszy tytularny władca „Świętego Rzymskiego Cesarstwa Narodu Niemieckiego” (od 962).

11. Centralne miejsce w fasadzie zajmują herby SPEIMANA i jego żony JUDYTY.
– herb Speimana nadany mu w 1595 r. przez Zygmunta III. Widzimy go po lewej stronie. Jest dwupolowy, w prawym białym polu wyrasta z zielonego gruntu zielone drzewo, w lewym, czerwonym, wspina się w prawo biały jeleń.
– prawa strona płaskorzeźby przedstawia herb, używany od 1591 r. przez rodzinę żony Speimana, Judyty z Bahrów. Jest to polski Rawicz: w owalnej tarczy na czarnym niedźwiedziu siedzi odziana w czerwoną szatę dziewica w złotej koronie, z rozłożonymi rękami.

12. (głowa) JAGIEŁŁO – król polski (od 1386) i wielki książę litewski, pogromca Krzyżaków pod Grunwaldem.

13. (scena) HORACJUSZE – trzej bracia, którzy w/g legendy stoczyli potrójny pojedynek z trzema braćmi Kuriacjuszami, reprezentującymi miasto Albę. Po śmierci swoich braci pozostały przy życiu trzeci Horacjusz upozorował ucieczkę. Pogoń za nim rozdzieliła Kuriacjuszy i umożliwiła mu zabicie ich po kolei, co zadecydowało o zwycięstwie Rzymu nad Albą.

14. (głowa) KAJUSZ FABRYCJUSZ LUSCINUS – konsul rzymski w latach 282-278, słynący z surowości obyczajów, prawości i nieprzekupnoścci.

Fryz pod oknami pierwszego piętra (nad oknami parteru):

15. (głowa) WAWRZYNIEC MEDYCEUSZ, władca Florencji (od 1469), mecenas sztuki, poeta, wyznawca ideałów Renesansu.

16. (scena) JUDASZ MACHAABEUSZ (ok.200-160 pne), przywódca powstania Żydów przeciwko Seleucydom. Scena przedstawia go w momencie, gdy gasi pogański ogień w sprofanowanej świątyni w Jerozolimie.

17. (głowa) ZYGMUNT III WAZA – współczzesny Speimanowi król polski (od 1587).

18. (scena) HORACJUSZ KOKLES – jednooki bohater rzymski, w/g legendy walcząc na moście sam jeden powstrzymał armię króla Etrusków Porsenny (507 r.pne), który chciał obalić republikę i osadzić z powrotem na tronie Tarkwiniusza Pysznego.

19. (głowa) CESARZ HENRYK – identyfikacja nastręcza trudności ze względu na brak dodatkowych określeń. Najsłynniejszym cesarzem tego imienia był Henryk IV (cesarz od 1084), który walczył o przywództwo w świecie z papieżem Grzegorzem VII. W podobnym stopniu pasowałby tutaj Henryk III (cesarz od 1046), któremu udało się podporządkować papiestwo kontroli cesarza.

20. (scena) MAREK FURIUSZ KAMILLUS, rzymski wódz i mąż stanu, który w/g legendy „nie złotem lecz żelazem” wyzwolił Rzym, zdobyty w 390 r. przez Galów. Scena przedstawia odważanie okupu na wadze i Kamillusa wyciągającego miecz.

21. (głowa) SCYPION NUMA AFRYKAŃSKI MŁODSZY (ok. 185-129 r.pne), w roku 146 zdobył i zburzył Kartaginę, kładąc kres IV wojnie punickiej.

Pilastry, zgrupowane w tzw. małym porządku, mają kapitale zróżnicowane w zależności od kondygnacji. Idąc od dołu mamy głowice doryckie (toskańskie), jońskie i korynckie.
Pilastry parteru mają ukośne opaski z panopliami (części uzbrojenia).

Głównym akcentem portalu jest pełnoplastyczna figura wyobrażająca MIŁOŚĆ (określana też jako MIŁOSIERDZIE) z dzieckiem na ręku, drugim u stóp. W narożnych polach nad łukiem archiwolty widnieją półleżące personifikacje dwóch pozostałych Cnót Teologicznych (boskich): WIARY, z krzyżem i książką (po lewej), oraz NADZIEI, trzymającej na barkach kotwicę (po prawej).

Naturalnym uzupełnieniem gdańskiego domu było przedproże. Z pierwotnego przedproża do dziś zachowały się tylko przed nim granitowe słupki, zwieńczone dekoracyjną szyszką.

Po II wojnie światowej jedyne co zostało z kamieniczki, to wypalony szkielet – ok. 2/3 fasady, w dodatku odchylony od pionu i w każdej chwili grożący runięciem. Reszta leżała w gruzach. Odbudowę rozpoczęto od ujęcia zachwianej fasady w sztywną drewnianą ramę. Kolejnym etapem było odszukanie i wyzbieranie z gruzów fragmentów bogatej kamieniarki. W lipcu 1948 r. przystąpiono do odbudowy, którą kierował Stanisław Sowiński. W lipcu 1951 roku do nowo odbudowanej kamienicy wprowadził się utworzony rok wcześniej Instytut Morski i jest ona jego oficjalną siedzibą do dzisiaj.